“Ete kemiğe büründüm, Yunus diye göründüm” der. Söyleyen Yunus da olsa bu gerçek anlam insanı tanımlamaz.

İnsan, salt fizik yapısıyla diğer canlılardan ayrılmaz. Duyan, düşünen, analiz sentez yapandır. Özünde sevmek, sevinmek, gülmek, ağlamak, kızmak, korkmak, gibi yüzlerce duygu bulundurur. Utanmak da bu duygulardan, en önemlilerinden birisidir.

Utanç: İçinde bulunulan durumdan kurtulmak isteme durumudur. Bir insan herhangi bir olaya karşı iç açıcı olmayan duygular besliyorsa, bu kişi böyle bir durum karşısında bu duyguyu yaşar.

Utanç duygusunu yaşama eylemine utanma adı verilir. Türkçe sözlükte anlamı: Onursuz sayılacak veya gülünç olacak bir duruma düşmekten üzüntü duymak, korkmak, mahcup olmaktır. Çekinmek, sıkılmak, arlanmak benzer ve yardımcı sözcükleridir.

Kişinin özünden uzaklaşmadan, kendine yabancılaşmadan, insani ilişkilerinde ölçüyü, saygıyı, anlayışı, başkalarının kişisel alanını gözeten, özü utanma eylemi olan kültür kavramı içine girmişine edep denir. Anadolu’da “ar hayâ“ duygusu olarak anlam kazanan bu kültür, yüzyıllar boyunca süregelir.

Utanma ve mahcubiyet arasında bir bağ olduğunu ve mahcubiyetin utanmaya göre daha zayıf bir duygu olduğu düşünülürse de biri duygu, diğeri durum anlatır.

Utanma duygusu ahlaki kuralları çiğneme gibi durumlarda ortaya çıkar. Bilinçli yaygın, kimi duygulardan daha karmaşıktır ve yoğun bir duygudur. İçe bakış ve öz değerlendirme ister.(Daha çok kendimizi anlamaya çalışma ve değerlendirmeye gerektirir.)

Allah’tan, insanlardan ve kendinden utanmak olarak sınıflanırsa da bu duygu kötü bir duygu olmayıp aksine saf temiz kalmanın, her şeyin değerini bilmenin göstergesidir. Asıl kötü olan bu duyguyu kaybetmemektir.

Utanma duygusu, çocukluk döneminde kazanılır. Onay almak, görülmek fark edilmek istediği durumlarda onaylanmadığı, kaldıramayacağı biçimde kırıldıklarında ya da kendisine hiç tepki verilmediğinde başlar. Zaman içerisinde yaşadıklarına, kişilik kazanma ve çevresel etkenlere karşı yitirilir. Ya da problem yaracak biçimde gelişir.

Ayıp yasak duygularının aşırı katılığı, utanma duygusunun ayarını bozar. Çocuğa ve ergene sağlıklı biçimde verilecek ahlak, sağlam değer yargısı kavramı, kendi sınırlarını farkında olma ve başkalarınkine saygılı olma kavramı utanma duygusunu azaltır.

Bu duygu kişide gerginlik ve kaygı yarattığında yüz kızarması, göz kaçırma ve terleme gibi fiziksel belirtiler verir.

Sosyal farklılıklar arasında köprü kurmaya yardımcı olduğu gibi davranışları düzenler. Bundan korkan insanların gerçekten çok mantıksız ve saçma hareketler yapmalarına neden olabilir.

Utanma duygusunun gerekli olduğu yerler, yararlı olduğu durumlar vardır. Böyle durumlarda kişi rahatsız edici konumundan vazgeçer, davranışlarını durdurur. Bu da kişiliğe olumluluğuna yardımcı olur.

İnsanlar için ortak,  gerçekten utanacak o kadar çok konu başlık var ki… Utanılacaksa bunlardan utanılmalıdır:

* Haksız kazanç peşinde koşmaktan, rüşvetten, işten kaytarmaktan, bulunduğun yeri kendi çıkarlarına kullanmaktan.

* Başkalarının haklarına saygı göstermemekten, hak edilmeyen yere yükseleceğim diye yalakalık yapmaktan.

* Yalandan, dolandan, başkalarını kandırmak için yalanı doğru edip söylemekten,

* İnsanlık ayıbı olacak durumlarda bütün durumlara kayıtsız kalmaktan. Şiddet gören kadından, çocuklara yapılan cinsel tacizden hayvanlara verilen eziyetten.Magandalıktan, zontalıktan, abazanlıktan, tüm çirkin alışkanlıktan.

* Komşusunu açlığından, çocuğunu okula gönderemeyen annenin çaresizliğinden.  Küçük yaşta çalışmak zorunda bırakılan çocuklardan. Asgari ücret denilen açlık sınırı altında yaşamak zorunda bırakılanlardan.

* Yasaların ötelenip yapılan keyfi adaletten. Yapılan tüm haksızlıklardan,

* Hırsızlıktan, kopya sistemiyle yapılan sınavlardan.

* İnsanın insana yaptığı zulümlerden, savaş adı altında dökülen kanlardan bu uğurda giden canlardan.

* Gerçek inancı öteleyip yaratılan mantık dışı inançla dine yapılan büyük saygısızlıktan.

* Yerine getirilmeyen vaatlerden boşa harcanan saatlerden, saygısızlıktan, sevgisizlikten, kaygısızlıktan, duyarsızlıktan. Arsızlık yüzsüzlük yapan yüzüne tükürünce yağmur yağdı sanmaktan Ar damarı çatlamış olmaktan

* Her türlü alavere, dalavere üç kâğıtla başkasını malında canında namusunda olmaktan. Kısacası Eline, diline, beline sahip olmamaktan.

Utanma duygusu,  hataların daha affedilebilir hale gelmesinin anahtarıdır. Öyle ki yapılan hataların ardından utanç duyabilen insanların kalplerinde iyiliğin, güzelliğin hâkim olduğu düşünülür.

İşin özü asıl gerçeği bizi, bizden başka -en çok- kimse utandırmaz.